Op 11 juli 2022 legde het Russische staatsgasbedrijf Gazprom de Nord Stream 1 pijplijn stil voor het jaarlijkse onderhoud van tien dagen. Op dat moment werd serieus rekening gehouden met de mogelijkheid dat de gaslevering aan Europa na de onderhoudsperiode niet zou worden hervat – met alle mogelijke gevolgen van dien. Wat zijn die potentiële gevolgen? Hoe groot is de mogelijke economische impact, als Nord Stream 1 volledig wordt stilgelegd? Vijf vragen aan APG’s Peter Verbaken, Hoofd Team Grondstoffen, en Gillis Björk Danielsen, Senior Portfoliomanager Grondstoffen. “De impact op de Europese economie is het kleinst als Europa gecoördineerd reageert.”
Toen Gazprom midden juli aan zijn Europese klanten liet weten de levering van gas niet meer te kunnen garanderen, werd er ernstig rekening gehouden met de mogelijkheid dat Nord Stream 1 niet meer zou worden opgestart. Die vrees bleek onterecht, in zoverre dat er op 21 juli weer gas door de pijpleiding begon te stromen. Maar de levering bevond zich nog steeds op hetzelfde lage niveau van vóór het onderhoud: 30 tot 40 procent van de gashoeveelheid die Gazprom via Nord Stream 1 aan Europa leverde tot begin juni (enkele dagen later maakte Gazprom bekend op 27 juli de levering terug te schroeven naar 20 procent van de capaciteit van Nord Stream 1). Voor die datum werd de volledige capaciteit van Nord Stream 1 benut. Daarna begon de gasstroom af te nemen om rond 17 juni te blijven hangen op zo’n 40 procent van de volledige capaciteit. En daarmee blijft het een drukmiddel waarmee Ruslands president, Vladimir Poetin, Europa probeert te bewegen om geen wapens meer aan Oekraïne te leveren en/of de economische sancties af te bouwen die na de invasie in Oekraïne aan Rusland werden opgelegd. Europa is immers voor een derde van haar gasconsumptie afhankelijk van Nord Stream 1 en om de winter door te komen, moet het de gasvoorraden in de zomer aanvullen.
Wat kan de reden zijn dat Nord Stream 1 na deze onderhoudsperiode toch weer is opgestart?
Björk Danielsen: “Als Gazprom de levering van gas aan Europa volledig stillegt, betekent dat voor de Russische staat een aanzienlijk verlies van inkomsten, omdat Rusland zoveel gas niet elders kan verkopen. Die Inkomsten heeft Rusland nodig om de oorlog met Oekraïne te financieren. En hoewel het gissen blijft, zou het opnieuw opstarten van Nord Stream 1 een manier voor Poetin kunnen zijn om de vastbeslotenheid en interne solidariteit van Europa op de proef te stellen. Door de onvoorspelbaarheid van de Russische gasleverantie voor Europa zo groot mogelijk te maken, maakt Rusland het moeilijk voor Europa om eensgezind te blijven en vooruit te plannen om in haar energiebehoefte te voorzien. Dat Rusland de gaslevering heeft hervat, kan een manier zijn om Europa ervan te weerhouden nu al noodmaatregelen te treffen om in de winter zonder Russisch gas te kunnen functioneren. De kans dat er te zijner tijd verdeeldheid binnen Europa ontstaat, is dan het grootst. En dat is in het belang van Poetin.”
Hoe ziet zo’n scenario van een verdeeld Europa eruit, als de gaslevering door Rusland volledig zou stoppen?
“Sommige lidstaten zouden aparte overeenkomsten kunnen aangaan met Rusland, om toch gas te blijven ontvangen. In andere gevallen kan er concurrentie ontstaan om toegang te krijgen tot het beperkte aanbod aan niet-Russisch gas. Theoretisch gezien kan een aantal landen, waaronder Nederland, het nodige gas voor zichzelf veiligstellen door de levering aan andere landen te stoppen. Zo wordt een deel van het gas dat in Groningen wordt opgepompt, nu aan Duitsland geleverd. Maar de kans dat die landen de toevoer naar buurlanden ook echt afsluiten, is klein. Politiek gezien is het een vrij onmogelijk scenario. Toen de mogelijkheid van een Russische leveringsstop steeds reëler werd, zijn er door de Europese lidstaten namelijk afspraken gemaakt om hun gasvoorraden te delen en landen die onevenredig hard getroffen worden, te helpen wanneer dat nodig is.”
Wat zijn de economische gevolgen voor Europa, als Nord Stream 1 volledig wordt stilgelegd?
Verbaken: “De impact op de Europese economie is het kleinst als Europa gecoördineerd reageert. Zo’n reactie wordt wel verwacht. Maar het is nog lang niet zeker, gezien de ongelijke belangen van met name Duitsland aan de ene kant en landen als Hongarije, Spanje, en Italië aan de andere kant. Het IMF heeft onlangs berekend dat Europa de economische impact van een volledige Russische leveringsstop met een gecoördineerde aanpak aanzienlijk beperkt. Mocht Europa toch op een ‘gefragmenteerde’ manier reageren, dan varieert het van land tot land hoe groot de economische schade is. Voor Nederland individueel maakt het relatief weinig verschil of Europa gecoördineerd of gefragmenteerd reageert. Als je kijkt naar de cijfers van het IMF, liggen de percentages die Nederland inlevert op het bruto nationaal product, relatief dicht bij elkaar – in beide gevallen maximaal rond de twee procent. Maar landen die veel afhankelijker zijn van Russisch gas, zoals Hongarije, krijgen het zwaar voor de kiezen in een scenario waarin Europa niet als één blok reageert. Het BNP van de Hongaren krijgt dan een knauw van 2,5 tot 6,5 procent, vergeleken met 1 tot 3,4 procent bij een gecoördineerde Europese reactie.”
Hoe lang kan Nederland nog vooruit met haar huidige gasvoorraad, als het geen gas uit Rusland meer krijgt en er geen maatregelen worden genomen?
Verbaken: “Eigenlijk is dat een irrelevante vraag, juist omdat je Nederland in dat opzicht niet kunt beschouwen als een geïsoleerd land. Gezien het feit dat de Europese lidstaten hebben afgesproken de gasvoorraden te delen, kun je beter vragen: hoe lang kan Európa het uitzingen zonder Russisch gas? En dat is een heel lastige vraag om te beantwoorden, omdat het van zo veel verschillende factoren afhangt. Bijvoorbeeld van hoe sterk de vraag naar gas vanuit de industrie zal afnemen als gevolg van hogere gasprijzen, en natuurlijk hoe koud – en hoe lang – de winter wordt in Europa. Het hangt daarnaast ook af van de hoeveelheid LNG – aardgas dat vloeibaar is gemaakt en op die manier wereldwijd verscheept kan worden – die Europa op de wereldmarkt kan kopen om een tekort aan aardgas te compenseren.”
We moeten dus het moment maar afwachten waarop cv-installaties en gasfornuizen het niet meer doen?
Björk Danielsen: “Via modellen worden wel schattingen gemaakt van de tijd die het duurt tot de Europese gasvoorraden uitgeput raken, indien Rusland volledig stopt met het leveren van gas. Maar de bottom line is dat Europa de tering naar de nering zal moeten zetten, als de gaslevering uit Rusland volledig wegvalt. De vraag moet dan simpelweg lager worden om de winter door te komen. Daarom heeft de Europese Commissie ook aan alle lidstaten gevraagd om hun gasverbruik tussen 1 augustus 2022 en 31 maart 2023 met 15 procent te reduceren. Hoe ze dat doen, mogen alle lidstaten zelf bepalen. Een deel van de reductie zal door overheden en bedrijven gerealiseerd moeten worden, maar ook huishoudens kunnen worden gevraagd om zich aan te passen. Het lijkt er overigens op dat het huidige voorstel van de Europese Commissie het niet gaat redden, dus waarschijnlijk wordt het nog aangepast. Maar we zullen in de winter waarschijnlijk niet met bevriezingsverschijnselen thuis zitten. Zo ver zal Europa het niet laten komen.”