‘Recht maakt plaats voor macht’

Europa bevindt zich in een tijdperk waarin macht belangrijker is geworden dan regels. Waar de wereldeconomie decennialang dreef op efficiëntie, handel en recht, bepalen nu macht, identiteit en strategische afhankelijkheid de koers. Die ontwikkeling raakt niet alleen overheden, maar ook instellingen die het lang konden stellen zonder politieke stormen, zoals pensioenfondsen, betoogt Monika Sie, directeur van Instituut Clingendael, tijdens de APG Summer Course met als titel ‘Wendbaar en wendbaar’.

De pensioensector kent veel stakeholders. Van sociale partners, uitvoerders en de politiek tot toezichthouders en experts. Wat is hun specifieke rol, hoe kijken zij aan tegen de sector, hoe zien zij én spelen zij in op het vernieuwde stelsel? In de rubriek Krachtenveld doen de partijen hun verhaal.

Volgens Sie is het tijdperk van hyperglobalisering - een periode waarin internationale rechtsregels, vrije handel en economische efficiëntie het kompas vormden - voorbij. “We leefden in een wereld die leek op een strak biljartlaken”, legt ze uit, “een wereld waarin kleine landen als Nederland floreerden door de rechtsorde en multilaterale afspraken. Maar die wereld bestaat niet meer. De spelregels zijn vervangen door machtspolitiek.”

De huidige werkelijkheid draait volgens haar om “the weaponization of everything”: de  mogelijke inzet van elk economisch, technologisch of sociaal middel als machtsinstrument. “Handel, energie, data, migratie - alles kan worden gebruikt om invloed uit te oefenen. Wat ooit interdependentie heette, heet nu afhankelijkheid. En afhankelijkheid kan worden ingezet als drukmiddel.” Het gevolg is, volgens haar, dat staten en bedrijven niet langer moeten denken in termen van just in time, maar van just in case. “Wat als een handelspartner morgen je tegenstander wordt? Dan is het misschien niet efficiënt om zelf medicijnen of chips te produceren, maar wel verstandig. Die logica gaat de komende jaren alles bepalen.”

De grootste schok komt uit Amerika
Terwijl de geopolitieke aandacht de afgelopen jaren vooral uitging naar China, waarschuwt Sie dat de grootste schok nu uit de Verenigde Staten komt. “De Pax Americana - de periode na de Tweede Wereldoorlog waarin de Verenigde Staten een dominante wereldmacht waren en zorgden voor relatieve globale vrede en stabiliteit - wordt nu door Amerika zelf afgebroken”, stelt ze. “Dat is een existentiële schok, ook voor Europa. En zeker voor pensioenfondsen, die een groot deel van hun vermogen in de VS hebben belegd.” Ze relateert dit aan de opkomst van Donald Trump en zijn beweging Make America Great Again (MAGA). “Die zetten de geopolitieke spelregels op hun kop. Trump is niet geïnteresseerd in internationale regels. Hij wil niet leiden, hij wil winnen. Dat maakt alles wat we kenden vloeibaar.”

Volgens Sie bouwt Trump, net als de Chinese president Xi Jinping, aan een krachtig nationaal narratief dat begint bij pijn en vernedering. “Xi Jinping vertelt het verhaal van een gekrenkt volk dat zich herpakt na koloniale vernedering. Trump vertelt het verhaal van een land dat in de uitverkoop is gezet. In beide gevallen smeden leiders een collectieve identiteit die mensen mobiliseert. Dat maakt deze bewegingen zo krachtig - en gevaarlijk.”

Polarisatie schuift op: van politiek naar cultuur
Naast de verschuivende machtsverhoudingen ziet Sie een tweede trend: toenemende binnenlandse polarisatie. Waar het debat over pensioenbeleid voorheen draaide om keuzes tussen markt en solidariteit, gaat het nu over iets diepers - identiteit, vertrouwen en de rol van elites. “Mensen hebben het gevoel dat alles wat van waarde is, afbrokkelt. Dat instituties die hen zouden moeten beschermen dat niet meer doen - of niet meer willen. Dat is een nieuwe, culturele dimensie van polarisatie die ook de pensioensector raakt.”

Die ontwikkeling maakt de maatschappelijke opdracht van pensioenfondsen complexer. “Een pensioenfonds is bij uitstek een instituut dat op vertrouwen drijft. Het organiseert solidariteit tussen generaties en sectoren. Maar als gemeenschappen onder druk staan, van binnenuit én van buitenaf, wordt dat vertrouwen een kwetsbaar goed.”

Europa moet strategisch volwassen worden
In die context ziet Sie een belangrijke rol voor Europa - en voor Nederlandse pensioenfondsen binnen dat geheel. “Nederland kan dit niet alleen. We zullen in Europa massa moeten maken. En dat vraagt om samenwerking tussen politiek, bedrijven en financiële instellingen.” Ze erkent dat dit een taaie opgave is. “Het is ontzettend moeilijk om Europeanen op één lijn te krijgen. Maar juist in tijden van fragmentatie moeten we investeren in samenhang. Dat geldt politiek, maar ook economisch. Pensioenfondsen kunnen daarbij een verbindende rol spelen door kapitaal in te zetten voor strategische Europese weerbaarheid.”

Dat vraagt volgens haar om een nieuwe manier van denken over beleggen. Niet langer uitsluitend vanuit rendement, maar ook vanuit geopolitiek en maatschappelijke waarden. “Beleggen is geen neutrale handeling meer. Het is een strategische keuze. Wie de geopolitiek negeert, loopt risico’s - financieel én moreel.”

Van ESG naar geo-economie
De Clingendael-directeur pleit ervoor dat pensioenfondsen verder kijken dan traditionele risico-indices en ESG-lijstjes. “Een VN-uitsluitingslijst of een Freedom House-index vertelt je iets, maar niet genoeg, om beleggingsrisico’s in te schatten. Je moet weten: wie heeft de macht? Hoe gebruikt die persoon of dat regime die macht? En wat betekent dat voor beleggingen van pensioenfondsen?” Ze wijst erop dat politieke bewegingen, zoals MAGA in de VS, uit verschillende stromingen bestaan: populistische, religieuze en neoliberale. “Als belegger moet je die dynamiek begrijpen. Het bepaalt immers de stabiliteit van markten en de richting van beleid.”

Sie pleit daarom voor structurele samenwerking tussen pensioenfondsen en kennisinstituten. “We moeten elkaar vinden in co-creatie: periodiek analyseren waar de wereld heengaat en wat dat betekent voor onze beleggingen. Want geopolitieke risico’s zijn geen externe factor meer - ze zitten in de kern van ons werk.”

Wendbaar en weten waarvoor je staat
Sie linkt de ontwikkelingen ook aan het thema van het congres: wendbaarheid. “Wendbaarheid is essentieel in deze wereld, maar zonder kompas is het slechts draaien met de wind. We moeten ons voortdurend aanpassen aan veranderende omstandigheden, maar dat kan alleen als we weten waar we voor staan.” Ze roept dan ook op tot introspectie. “Dit is niet alleen belangrijk voor politici en bedrijven, maar ook voor financiële instellingen. Elke strategische beslissing begint namelijk bij een eenvoudige vraag: waar komen we vandaan, waar staan we voor, en waar willen we heen? Zonder dat zelfbewustzijn is elke geopolitieke duiding zinloos.”

Ze roept de aanwezigen dan ook op om verder te kijken dan rendement en risicomodellen. Dat is goed voor de sector zelf én voor de wereld. “In een tijd waarin recht plaats maakt voor macht, ligt er een cruciale rol voor instellingen die stabiliteit en vertrouwen vertegenwoordigen. Pensioenfondsen hebben altijd bijgedragen aan bestaanszekerheid en solidariteit. Juist nu kunnen ze laten zien dat die waarden niet alleen economisch, maar ook geopolitiek relevant zijn. En dat investeringen kunnen bijdragen aan veiligheid en bescherming van onze manier van leven.”