Nu de inflatie torenhoog is, heeft de Nederlandse overheid tientallen miljarden uitgetrokken voor koopkrachtreparatie – via onder andere het energieprijsplafond, de btw-verlaging op energie en een energietoeslag voor minimuminkomens. Ook in de ons omringende landen werden vergaande en kostbare maatregelen genomen om de koopkracht te stutten. Welke instrumenten hebben andere landen daarvoor eigenlijk gekozen en wat zijn de voor- en nadelen daarvan? In dit artikel laten we macro-econoom Charles Kalshoven (APG) zijn licht over Duitsland schijnen.
Om de lasten in 2022 en 2023 te verlichten, heeft de Duitse overheid in totaal bijna 200 miljard uitgetrokken. Ook daar is dus flink in de buidel getast, ook al is de Duitse inflatie met 10,4 procent (oktober) een stuk lager dan de Nederlandse (16,8 procent volgens de Europese definitie). Voor een deel wordt dat geld besteed aan verschillende eenmalige uitkeringen van beperkte hoogte, die vooral gericht zijn op de lagere inkomensgroepen: ontvangers van werkloosheids- of sociale uitkeringen, of huurtoeslag. Een ander deel gaat naar belastingmaatregelen.
Maximale gasprijs
Maatregelen die in het oog springen, zijn de verlaging van de energiebelasting op brandstoffen van 1 juni tot en met 31 augustus 2022 (29,55 cent per liter bij benzine en 14,04 cent/liter bij diesel) en de tijdelijke (tot eind maart 2024) btw-verlaging op gas van 19 naar 7 procent. Maar ook de invoering van een OV-maandkaart van 49 euro waarmee je onbeperkt de (regionale) trein, bus en metro kunt nemen, valt op. Last but not least: de Duitsers voeren een maximale gasprijs voor huishoudens én bedrijven in.
Gerichte maatregelen, die je snel kunt nemen en een beperkte nevenschade voor schatkist of andere beleidsdoelen hebben. Dat is in een notendop waarnaar een overheid volgens Kalshoven moet streven.
“De effectiviteit staat voorop. Treft een maatregel doel? Tussen die doelen kan ook een afruil zitten, wat inhoudt dat hoe dichter je bij doel A wil komen, hoe meer je inlevert op doel B en vice versa. Een ander criterium is efficiëntie. Welke kosten moet je maken om het doel te bereiken? Dat kunnen directe kosten zijn als gevolg van een oplopende staatsschuld, of indirecte kosten in de vorm van hogere belastingen in de toekomst. En zijn er betere alternatieve maatregelen te bedenken? Een derde criterium is snelheid/uitvoerbaarheid. En tot slot kun je nog kijken naar de vraag of een maatregel concurrentieverstorend werkt, of niet.”
Concurrentieverstorend
Wat betreft de maximale gasprijs die Duitsland heeft ingevoerd voor burgers en bedrijven, is Kalshoven in meerdere opzichten kritisch.
“Als je de energietransitie wil versnellen, is beperken van de prijs geen goed idee. Het lokt niet de gedragsreactie uit die je wil, omdat er dan geen prijsprikkel meer is om het gasverbruik te reduceren. Wat ik in Nederland goed vind, is dat het prijsplafond alleen voor een gemiddeld gebruik geldt. Maar als je zo’n prijsplafond niet aan een quotum verbindt, kan het de schatkist heel veel geld gaan kosten. Wat betreft armoedepreventie heb je dan weliswaar je doel bereikt, maar wat betreft het versnellen van de energietransitie en energiebesparing niet. En dat is zonde van het geld. Bovendien werkt een maximale gasprijs zoals in Duitsland concurrentieverstorend op de interne Europese markt. In tegenstelling tot in Nederland geldt dat maximum immers ook voor bedrijven en op die manier krijgen Duitse bedrijven een oneigenlijk voordeel ten opzichte van hun Europese concurrenten.”
Autogebruik goedkoper
Over het stimuleren van het openbaar vervoer in Duitsland – de maandkaart van 49 euro – is Kalshoven positief, maar het vormt volgens hem geen gelukkige combinatie met de accijnsverlaging die de Duitsers voor verschillende brandstoffen doorvoerden.
“Je hebt mensen een alternatief geboden door het OV goedkoper te maken, maar dan moet je niet ook het autogebruik goedkoper maken. De Duitsers hebben ook een kilometervergoeding van 38 cent. Dat is echt fors. Wat ik goed vind aan het Duitse OV-beleid op zichzelf, is dat het bijdraagt aan het voorkomen van armoede en tegelijkertijd goed is voor de energietransitie. Je zorgt er namelijk voor dat bestaande infrastructuur beter benut wordt. Op die manier kunnen de kilometers op de weg afnemen en de kilometers die je met het OV maakt, maakte je toch al. Het kan weliswaar extra reizen uitlokken, maar per saldo bespaar je met zo’n OV-beleid wel energie en natuurlijk CO2-uitstoot.”
Gericht pijn verzachten
Als het kan, wil je de pijn gericht verzachten. Een tandarts brengt de patiënten ook niet onder narcose voor het boren, maar geeft hooguit een plaatselijke verdoving. Om die reden is Kalshoven positief over de subsidies en uitkeringen die in Duitsland zijn ingevoerd om de pijn van de inflatie te verzachten.
“Omdat de Duitse subsidies zijn gericht op de lage inkomens, komen ze terecht bij mensen die het nodig hebben. Die gerichtheid is wenselijk, in tegenstelling tot de paardenmiddelen die de Duitse overheid elders heeft gekozen, zoals de accijnsverlaging en maximumtarieven.”
Omdat die paardenmiddelen de schatkist veel geld kosten, ontstaat er vanuit macro-economisch perspectief een minder wenselijke situatie. Want met een steunpakket van 200 miljard euro dreigt Duitsland in te werken tegen het monetaire beleid van de Europese centrale bank (ECB).
Tegen elkaar in
Kalshoven: “Het Duitse bruto binnenlands product is grofweg 4000 miljard euro. Een steunpakket van 200 miljard euro komt neer op 5 procent van het BBP en dat is echt veel geld. Op zo’n moment gaan twee beleidsterreinen – fiscaal beleid en monetair beleid – heel erg tegen elkaar inwerken. De ECB wil immers de economie afremmen om de inflatie te beteugelen. Maar als overheden alle prijsverhogingen compenseren, jagen ze eigenlijk de economie een beetje aan. Die hogere prijzen zijn echter een nationaal verlies, ook in Duitsland. Het is een illusie om te denken dat je die hogere prijzen volledig en voor iedereen kunt compenseren.”
Wanneer je de steunmaatregelen in Nederland en Duitsland met elkaar vergelijkt, gaat het in beide landen om forse steunpakketten, zegt Kalshoven.
“In beide landen staan de overheidsfinanciën er goed voor, waardoor dit soort pakketten mogelijk zijn. Duitsland pakt daarbij nog steviger uit dan Nederland. Bij ons gaat het om een pakket van zo’n 25 miljard euro, dat kan oplopen tot 40 miljard euro, ofwel 4 procent van het inkomen. In Duitsland kan het zelfs 200 miljard worden, ofwel 5 procent van de economie.”
Prettig probleem
En hoewel Duitsland net als Nederland worstelt met het nemen van gerichte maatregelen, constateert Kalshoven dat het de Duitsers beter lukt om gericht lagere inkomens te ondersteunen met eenmalige uitkeringen en specifieke subsidies. Dat geldt echter weer niet voor de maximale gasprijs in Duitsland.
“Die is juist niet gericht, want hij geldt voor iedereen – burgers en bedrijven. In Nederland is echter de tegemoetkoming voor energie van 190 euro in november en december ongericht en zijn de prijsplafonds beperkt. Het blijkt in de praktijk erg moeilijk om te voldoen aan het ideaal van maatregelen die zowel tijdig, doeltreffend als doelmatig zijn.”
Maar uiteindelijk is die worsteling “een relatief prettig probleem om te hebben”, zegt Kalshoven. “Een totaal gebrek aan ruimte voor compensatiemaatregelen zou huishoudens dwingen tot zeer pijnlijke aanpassingen op korte termijn.”