'Verplichtstellen pensioen werkt als rode lap op zzp'er'

Onderzoeker Mark Boumans pleit voor 'je doet mee, tenzij'-oplossing

Veel zzp’ers bouwen nauwelijks pensioen op. Van de 1,5 miljoen zelfstandigen in ons land spaart 40 procent (veel) te weinig om straks een comfortabele oude dag te hebben. En dat is zorgelijk, volgens jurist Mark Boumans, die onlangs op dit onderwerp promoveerde aan de Vrije Universiteit Amsterdam. “Pensioenfondsen móéten hierin iets betekenen, door maatwerkproducten te maken voor zelfstandigen.”

Ons pensioenstelsel mag dan bekendstaan als het beste ter wereld, zzp’ers hebben er weinig aan. Ze vallen er grotendeels buiten, concludeert Mark Boumans in zijn proefschrift over pensioen voor zelfstandigen. Boumans is werkzaam bij pensioenconsultant Montae & Partners en als jurist verbonden aan het Expertisecentrum Pensioenrecht van de rechtenfaculteit van de VU. Hij deed zeven jaar onderzoek naar de pensioensituatie van zzp’ers in Nederland en ontdekte dat die niet bepaald rooskleurig is.

Groot probleem

Waar werknemers veelal via hun werkgever (verplicht) pensioen opbouwen, zijn zzp’ers hier zelf verantwoordelijk voor. In de praktijk blijkt echter dat lang niet alle zzp’ers die verantwoordelijkheid nemen. En dat kan een groot probleem worden, zegt Boumans. “Als je zelf niet spaart, heb je straks alleen de AOW. Dat is niet zo erg als je inkomen altijd rond het minimum is geweest. Maar een grote groep werkenden die een hoger inkomen gewend is, zal daar niet van kunnen rondkomen.” En als een enorme groep mensen straks te weinig pensioen blijkt te hebben gespaard, is de kans groot dat de rekening bij de maatschappij terechtkomt.

Reden genoeg om er nu iets aan te doen. Maar zoals zzp’ers hun pensioenopbouw voor zich uit blijven schuiven, doet de politiek dat met het zelfstandigenvraagstuk. Het probleem speelt volgens Boumans al sinds de totstandkoming van onze sociale voorzieningen. “Ook toen al werd er gesproken over de ‘kleine zelfstandigen’ en wat we daar toch mee moesten.”

De groep zelfstandigen is met name de laatste twee decennia enorm gegroeid. Nederland is hier volgens Boumans zelfs Europees koploper in en hij verwacht dat die toename vanwege corona alleen maar groter zal worden.“

In het nieuwe pensioenakkoord is daar vast rekening mee gehouden, zou je denken. Maar dat is volgens Boumans niet het geval. “Er wordt een nieuw stelsel aangekondigd, maar wat eraan komt is een andere vormgeving van het aanvullend pensioen, zoals dat voor werknemers is geregeld. Dat is waar het over gaat. Als je naar alle Kamerstukken over pensioen kijkt van de laatste tien jaar, gaat het bijna altijd over werknemers. Pas op de laatste pagina zie je een paragraafje over de zzp’ers.”

Wat er misgaat

Dit is waar het in het huidige stelsel misgaat: iedereen in Nederland – ook de zzp’er – heeft recht op AOW, de eerste pijler in het pensioenstelsel. Maar tot de tweede pijler, het collectieve en aanvullende pensioen van bijvoorbeeld de bedrijfstakpensioenfondsen, hebben ze nauwelijks toegang. Er zijn maar twee bedrijfstakpensioenfondsen waar zelfstandigen zich verplicht bij moeten aansluiten, een in de bouw en een voor schilders. Dat gaat volgens Boumans om 2 à 4 procent van de zelfstandigen. De rest van de zelfstandigen en zzp’ers is aangewezen op de derde pijler: privé voor aanvulling zorgen door bijvoorbeeld te banksparen of een lijfrenteverzekering af te sluiten. Maar dat doet slechts 11 procent.

De overgrote meerderheid van de zelfstandigen spaart buiten het pensioenstelsel voor zijn pensioen, door zelf te sparen en te beleggen, concludeert Boumans. Áls ze al sparen dus. Hij noemt dat wonderlijk. “We hebben het beste stelsel ter wereld, maar 15 procent van de werkzame bevolking in ons land neemt daar niet aan deel. Dat vind ik toch bijzonder.”

Verplicht stellen

“Een goede stap voorwaarts zou zijn om het mogelijk te maken dat zelfstandigen toegang kunnen krijgen tot de tweede pijler.” Maar zolang dat vrijwillig is, verwacht Boumans niet dat zzp’ers ervoor in de rij zullen staan. “De laatste jaren zijn er verschillende maatwerkproducten in de derde pijler voor zelfstandigen in het leven geroepen, zoals het zzp-pensioen. Dat is niet gaan vliegen; de zelfstandigen komen niet.”

Dat brengt ons op wat Boumans het ‘taboe-onderwerp’ noemt: verplichtstelling. Het woord verplichting werkt bij zelfstandigen als een rode lap op een stier. Toch is hij er voorstander van. “Als je werknemers de keuze geeft om wel of geen pensioen op te bouwen, zou ik er niet raar van opkijken als velen zeggen: laat maar lekker zitten. Dat is nou net wat bij zelfstandigen speelt. Er is een scala aan vrijwillige mogelijkheden om pensioen op te bouwen, zowel in de derde pijler als daarbuiten, maar je ziet dat een grote groep het niet doet.”

Uitstelgedrag is een van de redenen, meent Boumans. “Pensioen is ingewikkeld en niet leuk om mee bezig te zijn. Vaak gaan mensen er pas echt over nadenken als ze in de vijftig zijn. Maar als je dan je pensioenkapitaal nog bij elkaar moet sparen, ben je mogelijk te laat.”

Tussenoplossing

Er is ook nog zoiets als een tussenoplossing, waarvan Boumans gecharmeerd is. Ofwel een opting-in-variant, waarbij je er zelf voor kunt kiezen om je aan te sluiten, of een opting-out-variant, waarbij je automatisch pensioen gaat sparen, tenzij je bezwaar aantekent. “Uit de gedragseconomie blijkt dat mensen veelal kiezen voor de standaardoptie. Dat zie je ook bij de donorwet. Als je graag wilt dat een veel grotere groep zelfstandigen tijdig voor pensioen gaat sparen, zonder het verplicht te stellen, is dit volgens mij de beste manier. Je zou een generieke nationaalbrede pensioenregeling voor zelfstandigen kunnen maken, die een pensioenuitvoerder uitvoert. Het probleem is dat deze variant in het Nederlandse systeem nog niet bestaat.”

Andere landen

Boumans onderzocht ook hoe het in andere landen is geregeld. In België en Denemarken bleek het probleem veel minder of helemaal niet te spelen, maar in het Verenigd Koninkrijk wordt het zelfstandigenvraagstuk volgens hem aangeduid als een tikkende tijdbom. “Daar is de groei ook booming en heb je vergelijkbare vraagstukken. Het interessante is: daar heb je voor werknemers een systeem van opting-out, waarbij de werkgever een pensioen moet aanbieden en de werknemer dat kan weigeren. Je doet mee, tenzij... Daar speelt nu de discussie of ze dat ook niet voor zelfstandigen moeten invoeren. Als dat gebeurt, is het voor Nederland zeer interessant om te kijken hoe dat uitpakt.”

Het wordt tijd dat de politiek serieus aan de slag gaat met pensioen voor zelfstandigen, vindt Boumans. En ook pensioenfondsen móéten hierin iets betekenen, door maatwerkproducten te maken voor zelfstandigen. “Want ze zijn nu vrijwel uitsluitend actief voor werknemers.”