Heeft corona ons eenzamer gemaakt?

“Mensen missen niet het kletspraatje, maar betekenisvol contact”

Op 1 oktober start de Week tegen Eenzaamheid. Hoe eenzaam zijn inwoners in Nederland eigenlijk? En heeft de coronacrisis die gevoelens versterkt? Hoogleraar sociologie Theo van Tilburg van de Vrije Universiteit Amsterdam: “Bijna één op de drie Nederlanders mist tijdens de pandemie een hechte band met anderen.”

Een gevoel van leegte ervaren. Mensen missen met wie je je verbonden voelt, op wie je terug kunt vallen. Je in de steek gelaten voelen. Of gewoon behoefte hebben aan gezelligheid om je heen. Iedereen, jong en oud, voelt zich wel eens eenzaam. Soms even, soms een langere tijd. Vooral grote veranderingen in het leven – zoals een scheiding, ontslag, verhuizing, geboorte of overlijden – kunnen ertoe leiden dat mensen zich op zichzelf teruggeworpen voelen.

Vlagen van eenzaamheid horen echter bij het leven en zijn niet per se schadelijk. Maar langdurige eenzaamheid kan wel degelijk serieuze gevolgen hebben. “Mensen die langere tijd eenzaam zijn, kunnen in een negatieve spiraal terechtkomen waar steeds moeilijker uit te breken is,” zegt hoogleraar sociologie Theo van Tilburg van de Vrije Universiteit Amsterdam. “Langdurige eenzaamheid kan op lange termijn leiden tot depressie, alcoholverslaving, hart- en vaatziekten, slaapproblemen en verminderde afweer.” 

Verschil tussen wensen en realiteit

In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, heeft eenzaamheid niet altijd te maken met een gebrek aan vrienden of sociale contacten. Eenzaamheid ontstaat wanneer er op het gebied van relaties en sociaal contact een verschil bestaat tussen de gewenste situatie en de realiteit. Je kunt je dus eenzaam voelen doordat je minder sociale contacten hebt dan je zou willen, maar ook doordat de sociale contacten die je wél hebt niet aan jouw wensen of verwachtingen voldoen. Een gebrek aan sociale contacten wordt ook wel sociale eenzaamheid genoemd. Het missen van een diepere emotionele connectie, noemen we emotionele eenzaamheid.

De cijfers

Hoe eenzaam zijn we in Nederland nou eigenlijk? Vorig jaar ervoer 9 procent van de Nederlandse bevolking van 15 jaar of ouder sterke gevoelens van eenzaamheid. 26 procent voelde zich enigszins eenzaam en de overige 66 procent was niet eenzaam. Alleenstaanden en alleenstaande ouders voelen zich vaker eenzaam dan stellen en thuiswonende kinderen. Een derde van de 75-plussers voelt zich enigszins eenzaam en 9 procent van hen voelt zich sterk eenzaam. Dat blijkt uit cijfers van het CBS. Voor eenzaamheid onder jongeren komt de laatste jaren steeds meer aandacht. Nederlandse cijfers ontbreken nog, maar op basis van Vlaams en ander internationaal onderzoek wordt geschat dat tussen de 3 en 10 procent van de jongeren chronisch eenzaam is.

Geen eenzaamheidsepidemie

Maar is er nou sprake van een ware ‘eenzaamheidsepidemie’, zoals in de media wel eens wordt gesuggereerd? Al met al zijn de cijfers in Nederland al jaren redelijk stabiel. Senioren van nu voelen zich zelfs iets minder eenzaam dan ouderen van ruim twintig jaar geleden, zo blijkt uit een langlopend onderzoek van de Vrije Universiteit, dat Theo van Tilburg samen met socioloog Bianca Suanet uitvoerde. 

De onderzoekers vermoeden dat ouderen voor hun gevoel nu meer grip hebben op hun leven. Ze zijn hoger opgeleid, hebben vaker een partner en meer – gevarieerde – sociale contacten. Op individueel niveau is de kans om op latere leeftijd eenzaam te worden iets afgenomen. Maar op collectief niveau is eenzaamheid nog altijd een groeiend probleem, omdat het aantal ouderen toeneemt. Vooral boven de 75 wordt het risico op eenzaamheid groter, omdat de kans op ziekte, gebreken en het verlies van dierbaren stijgt.

En toen kwam corona

Wat is de invloed van corona? Heeft de pandemie Nederland eenzamer gemaakt? Bijna één op de drie Nederlanders gaf aan zich tijdens de coronacrisis emotioneel eenzaam te voelen. Daarbij misten ze vooral een hechte of intieme band met anderen, zo blijkt uit het rapport Welbevinden ten tijde van Corona van het Sociaal en Cultureel Planbureau.

Opvallend: het aantal mensen dat zich sociaal eenzaam voelt bleef hetzelfde, maar het aantal mensen dat kampt met emotionele eenzaamheid is gestegen. Van 21 procent in 2019 nam dit percentage in de afgelopen maanden toe tot 26 procent. Mensen van 75 jaar en ouder zijn zich tijdens de coronacrisis eenzamer gaan voelen dan andere leeftijdsgroepen. Het aandeel emotioneel eenzamen in die groep is in een jaar tijd meer dan verdubbeld: van 16 procent in 2019 naar bijna 37 procent in 2020.

“Vooral alleenwonende ouderen misten niet zozeer het kletspraatje, maar juist de diepere connectie met anderen,” aldus Theo van Tilburg. “Wie met een partner, kinderen of andere huisgenoten samenwoont, heeft in elk geval in kleine kring nog wel intiem contact.”

Ook het verlies van naasten door overlijden, een algeheel gevoel van dreiging, verminderd vertrouwen in instituties en het ontbreken van hulp, hingen samen met emotionele eenzaamheid.

Het gevoel dat je ertoe doet

“Afgezonderd zitten en een tijdje minder sociale contacten hebben, dat was tijdens de lockdown niet voor iedereen per se het grootste probleem. Mensen die de situatie snapten, hadden hun verwachtingen wat betreft bezoek en sociaal contact tijdelijk bijgesteld. Ook hielp het idee dat iedereen in hetzelfde vervelende schuitje zat.”

Maar juist de periode na de versoepelingen bleek voor veel kwetsbare groepen ingewikkelder, omdat de duidelijkheid en saamhorigheid wegvielen. En dat is een situatie die nog altijd voortduurt. Van Tilburg: ‘Dat een deel van de samenleving weer doorgaat, terwijl anderen niet mee kunnen doen, kan hun gevoelens van eenzaamheid versterken. Daar moeten we samen alert op zijn. Een gevoel van zingeving hebben, voelen dat je ertoe doet en ergens bijhoort, dat is voor het welbevinden van mensen heel belangrijk.”

Dus hoe nu verder? Volgens van Tilburg is het van belang dat de effecten van de coronamaatregelen op de lange termijn – voor alle groepen in de samenleving – goed worden gemonitord. ‘Het onderzoek wijst erop dat men zich nu vooral moet richten op het verminderen van emotionele eenzaamheid. Dus niet op het faciliteren van Zoom-gesprekken of het sturen van bloemetjes naar ouderen, maar op het mogelijk maken van echt, intiem contact. Mensen missen niet zozeer het kletspraatje met de buurvrouw, maar een omhelzing en een echt gesprek met iemand die dichtbij hen staat.’