Wat veroorzaakt het grote tekort aan arbeidskrachten?

Actuele kwesties op het gebied van economie, (verantwoord) beleggen, pensioen en inkomen: iedere week geeft een expert van APG een helder antwoord op de vraag van de week. Deze keer: macro-econoom en senior strateeg Charles Kalshoven over de oorzaken van het grote tekort aan arbeidskrachten.

Iedereen die weleens een café passeert, kan het haast niet ontgaan: vele horecagelegenheden proberen met een A4-tje achter het raam personeel te vinden. Maar niet alleen de horeca kampt met een gebrek aan personeel. Het tekort aan arbeidskrachten spreidt zich uit over meerdere sectoren. Wat zijn daar de oorzaken van? En zijn er ook oplossingen voor?

Corona en vergrijzing
Volgens Kalshoven zijn er twee hoofdoorzaken te noemen. “Het meest in het oog springend is corona. Tijdens de coronacrisis zijn veel bedrijven die normaliter failliet zouden zijn gegaan, overeind gehouden met overheidssteun. Het aantal faillissementen is daardoor veel lager dan normaal. Werknemers werken daarom nog steeds bij die bedrijven, terwijl ze anders beschikbaar zouden zijn voor andere banen.” Corona had niet alleen gevolgen voor de vraag naar personeel, maar zorgde ook voor een verschuiving op de arbeidsmarkt. “In de horeca en op Schiphol was tijdelijk minder of geen werk. De mensen daar zijn daarop wat anders gaan doen. Een deel daarvan vond het nieuwe werk leuker of kreeg beter betaald, dus besloot daar te blijven.”

De andere hoofdoorzaak is vergrijzing. “Aan de ene kant stijgt door de vergrijzing de behoefte aan personeel in de zorg. Als de komende jaren niets verandert, zal rond 2040 1 op de 4 werkenden in de zorg nodig zijn. Je zou verwachten dat door de vergrijzing het aanbod van arbeid ook daalt, maar dat lijkt vooralsnog mee te vallen. Niet alleen kruipt het aantal 20- tot 70- jarigen nog altijd een beetje omhoog, ook het aandeel ‘actieven’ loopt op. De arbeidsparticipatie is nog nooit zo hoog geweest sinds het begin van de metingen in 1969.”

Kalshoven wijst erop dat dit mede komt door de verhoogde pensioenleeftijd, waardoor er nu meer 65-plussers werken dan voorheen. “Ik denk  dat het veranderende leeftijdsprofiel van de samenleving, met meer ouderen en minder jongeren – de laatste tien jaar groeide de groep 50-plussers flink, maar is de groep veertigers met 17 procent gedaald – een rol speelt bij de tekorten in sectoren die een bepaalde fitheid vergen. Te denken valt dan aan de bouw, de politie, spoedeisende hulp en bagage-afhandelaren op Schiphol. En mensen die op latere leeftijd een beroep niet meer kunnen of willen uitoefenen, zullen niet altijd over de vaardigheden beschikken om elders aan de slag te gaan. Een afzwaaiende agent is bijvoorbeeld niet per se ook een goede programmeur.”

Oplossingen
Hoewel de oorzaken duidelijk zijn aan te wijzen, is nog niet zo makkelijk het tekort aan arbeidskrachten op te lossen. “Vroeger was dat misschien iets makkelijker door gebruik te maken van arbeidsmigratie. Dan werden de tekorten hier opgevuld door Filipijnse verpleegkundigen of Poolse bouwvakkers. Maar door het huidige tekort aan woningen kun je die migranten nu niet huisvesten. Net zoals ziekteverzuim het personeelstekort versterkt, draagt het tekort op de huizenmarkt bij aan het tekort op de arbeidsmarkt.” Een andere oplossing kan zijn dat de overheid of een sector probeert jongeren te interesseren voor een specifieke opleiding, bijvoorbeeld in de techniek. “Maar ook dat is niet altijd makkelijk. Want het begeleiden van stagiairs vergt een tijdsinvestering. En als de werkdruk toch al hoog is, wie laat de stagairs dan ervaring opdoen op de werkvloer?”

Wat tevens kan helpen is om mensen die nu in deeltijd werken, proberen over te halen meer te gaan werken. “Ook daar komen vaak praktische bezwaren om de hoek kijken, zoals dure of niet beschikbare kinderopvang. Via hogere lonen kun je als bedrijf wel proberen nieuwe mensen aan te trekken. Het kan zijn dat je daarmee nieuwe toetreders tot de arbeidsmarkt trekt, maar vaak zie je dan dat mensen van een andere sector of bedrijf naar de beter betaalde baan overstappen. Dat leidt vooral tot een andere verdeling van de arbeid tussen bedrijven of sectoren. Op zich is dat trouwens positief voor de economie: werknemers komen op een plek terecht waar ze kennelijk productiever zijn.” Als er een groot tekort is aan arbeidskrachten, zoals nu, wordt door werkgevers vaak minder vastgehouden aan de functie-eisen van vacatures, stelt Kalshoven. “Je ziet nu wel vacatures waarbij staat aangegeven dat je je opleiding nog niet hoeft te hebben afgerond. Daar is ook een woord voor: groenpluk. Je plukt als werkgever als het ware de vruchten die nog niet rijp zijn. Het risico bestaat wel dat jongeren na het krijgen van die baan hun opleiding niet meer afmaken, waar ze later in hun loopbaan nadeel van kunnen ondervinden.”  

Automatisering
En dan is er nog automatisering en robotisering als oplossing. “Je ziet al dat bestellen in de horeca tegenwoordig een stuk sneller gaat dan vroeger. Nu geeft de serveerster je bestelling via een smartphone door aan de bar, waar iemand meteen kan beginnen met tappen. Dat scheelt fouten en tijd.” En je kunt mensen meer zelf laten doen. “Vroeger ging je naar de bank waar iemand de guldens voor je uittelde. Later moest je met je pinpas naar een automaat om daar geld op te nemen. Tegenwoordig betaal je met je telefoon bij de caissière. Sterker nog: er zit geen caissière meer, want je rekent je boodschappen tegenwoordig zelf af. Dit soort technologische oplossingen vormen ook een gedeeltelijke oplossing voor het personeelstekort.”

En een recessie, zal die de druk op de arbeidsmarkt wat verlichten? “De arbeidsmarkt reageert altijd met vertraging op de economie. De economie moet eerst een tijdje groeien voordat mensen worden aangenomen. Later volgt dan vaak een stijging van de lonen. Als de economie nu inzakt, vragen bedrijven zich af of het van korte of lange duur zal zijn. Evengoed zal de recessie de krapte verminderen doordat meer bedrijven failliet gaan en andere nog even wachten met uitbreiden. Ik denk wel dat de arbeidsmarkt door vergrijzing structureel wat krapper zal zijn. Er zijn een hoop beroepsgroepen waarbij de gemiddelde leeftijd vrij hoog is en er een uitstroom aanstaande is.”